De vergeten sleutel tot meer welzijn en betere prestaties op school: de middagpauze

De zomervakantie ligt alweer achter ons. Leerkrachten, directies, leerlingen en ouders zijn teruggekeerd naar volle agenda’s. Ontspanning lijkt opnieuw iets voor de volgende vakantie. En toch stellen we ons ook weer die ene vraag: hoe nemen we dat rustige, blije vakantiegevoel meer mee naar ons dagelijks leven?

Die vraag is niet alleen gevoelsmatig begrijpelijk, maar ook rationeel zinvol. Hoewel stress ons op korte termijn kan helpen om te focussen, is chronische stress nadelig. Om blijvend goed te kunnen leren en samenwerken, is een gevoel van veiligheid belangrijk. Een positieve staat van zijn is dus geen overbodige luxe, maar zorgt voor een stevige basis in veeleisende tijden. En dat is zeker noodzakelijk in het onderwijs, waar we al lang zoeken naar meer welzijn én betere leerprestaties.

De middagpauze op school onder spanning

Op school zouden pauzemomenten een vanzelfsprekend tegengewicht moeten vormen voor de momenten van concentratie en inspanning tijdens de lesuren. De belangrijke rol van de pauze zouden we idealiter moeten terugzien in de manier waarop die georganiseerd wordt. Maar in de praktijk worden ze vaak in de marge georganiseerd, ‘erbij’ genomen, bovenop de vele andere pedagogische en organisatorische uitdagingen.  

Vooral de langere middagpauze staat al een tijd onder druk. Deze zorgt vaak voor veel stress en conflicten op alle lagen. Ironisch, want net die zou voor de meeste ontspanning moeten zorgen. Ons onderzoek naar de beleving van de middagpauze in het basisonderwijs bevestigt dit ook. Via een eerdere bevraging van 706 Vlaamse basisscholen kregen we vanuit KdG Hogeschool meer zicht op de vele uitdagingen die er leven rond dat moment.

Directieleden en leerkrachten spraken hun zorgen uit. Zo gaven ze onder meer aan dat relaties tussen leerlingen tijdens die lange middagpauze vaak fout lopen, en dat ze regelmatig pestgedrag, vechten, ruzies en pure agressie zien. Het ontbreekt schoolteams dan aan mankracht en ondersteuning om zulke conflicten degelijk aan te pakken en zorg te dragen voor alle kinderen, ook de stillere en kleinere. Zeker jonge kleuters lopen vaak verloren in de massa en lopen doelloos rond tijdens een lange speeltijd.  

Deze uitspraken vanuit de scholen raken ons. Ze tonen ook aan hoezeer kinderen meer behoefte hebben aan actieve ondersteuning en nabijheid, ook buiten de klas. In het onderwijs wordt het belang van klasmanagement al wel langer erkend, maar is er nog onvoldoende aandacht voor de professionele omkadering en begeleiding tijdens de pauzes.  

Een vergeten uithoek van het beleid

In ons onderzoek kwamen we erop uit dat er ook een structureel probleem leeft specifiek rond de middagpauze. Vlaanderen mist vandaag een uitgewerkt wettelijk kader om dit moment gepast vorm te geven en is ook onduidelijk over wiens verantwoordelijkheid dit nu werkelijk is.

Officieel moet in het basisonderwijs een school instaan voor opvang en toezicht tijdens de periode van de ‘normale’ aanwezigheid van de leerlingen. Maar directies en leerkrachten zorgen al een tijd noodgedwongen voor veel meer opvang dan voorzien, vaak ad hoc, met beperkte middelen. Ook leerkrachten hebben recht op pauze, en de nodige financiën ontbreken voor extra, professionele middagbegeleiding. De meeste middagbegeleiders vandaag worden ook nog onvoldoende opgeleid en ondersteund – vaak zijn het vrijwilligers die dit uit puur engagement doen.

Het resultaat? Een scheve situatie: scholen dragen disproportioneel veel verantwoordelijkheid en taken op zich die onvoldoende ondersteund worden, terwijl de verwachtingen van ouders en leerlingen terecht hoog zijn. Als we ontspanning en welzijn in onderwijs meer ernstig willen nemen, hoort daar een meer uitgewerkt wettelijk en financieel kader bij. Zonder deze structurele verankering blijven we hollen van vakantie naar vakantie, van brandje naar brandje.  

Ja, er is veel in beweging

We zien de laatste tijd hoopvolle initiatieven. Denk maar aan die scholen die bewust de middagpauze samen met leerkrachten en leerlingen fundamenteel durven heruitvinden. Leerlingen- en ouderraden die actief meedenken over spelregels en de inrichting van de speelplaats. Lokale besturen die ondersteuning bieden voor meer groen en opleiding van middagbegeleiders.  

De hamvraag blijft echter: Kunnen we blijven verwachten van individuele scholen dat ze dit allemaal gaan uitzoeken en oplossen, zeker in zulke veeleisende tijden? Moet elke school apart het warm water uitvinden? Of is het tijd dat Vlaanderen, vanuit onderwijs en welzijn, structureler nadenkt over een beter pauzebeleid op school en daarin alle scholen eenduidig en professioneel helpt?  

Tijd om meer SAMEN te ontSPANNEN

Uit ons onderzoek blijkt vooral: hoe meer we samenwerken met alle betrokkenen - van leerlingen, ouders tot middagbegeleiders, leerkrachten en directie-, hoe holistischer we dit thema benaderen – zowel qua infrastructuur als cultuur-, hoe groter de kans op lange termijn succes en een écht ontspannen klimaat om in te werken en te leren.

We zijn blij als onderzoekers om meer en meer te kunnen samenwerken met verschillende schoolteams vanuit een brede co-creatieve aanpak. We zijn ook dankbaar om recent met Leerpunt te partneren, die als onafhankelijke organisatie op Vlaams niveau structureel mee investeert in het toegankelijk maken van onderzoeksinzichten. Eind september lanceren we samen met hen over dit thema “samen ontspannen”, een reeks educatieve video’s en posters die schoolteams kunnen helpen in een onderbouwde aanpak van hun middagpauze. Zo krijgen alle Vlaamse scholen al meer dezelfde professionele ondersteuning die ze nodig hebben.

Laten we dan ook samen de middagpauze de aandacht geven die ze verdient. Ze is te belangrijk om stiefmoederlijk te behandelen. Dit gaat over vele uren per week voor alle betrokkenen, niet in het minst, voor onze leerlingen. Ontspanning is ook geen extraatje, maar wel een noodzakelijke, en waarschijnlijk ook de goedkoopste en slimste, investering in de kwaliteit van ons onderwijs. Welzijn en performantie in één klap. Daar kan toch niets, zelfs geen volgende vakantie, tegenop?  

Ontspan samen, elke dag opnieuw.  
Een mooie doorstart gewenst,

Linde Van Reusel  en Leen Dom

Gebaseerd op ons onderzoek “Refters en Speelplaatsen”.
Ontdek alles over de samenwerking met Leerpunt en ontwikkelde tools.

Over de auteurs

Linde Van Reusel werkt als lector aan KdG Hogeschool en is onderwijsonderzoeker bij het onderzoekscentrum Toekomstgedreven Onderwijs.

linde.vanreusel@kdg.be 
+32 486 27 88 93

Leen Dom werkt lector aan de Karel de Grote Hogeschool en is onderzoeker bij het onderzoekscentrum Pedagogie in Praktijk.

leen.dom@kdg.be 
+32 3 613 15 50